Sevgili okuyucularım sizlere bu hafta gündemde olan bir konu ile ilgili bilgi paylaşmak istiyorum. Biliyorum ki herkes yaşanan bu zorlu pandemi döneminde kaygı ve endişe yaşamaktadır. Bu kaygı ve endişeler birçok soruyu da beraberinde getirmektedir. Aileler ile beraber aynı endişeleri sağlık profesyonelleri de yaşamakta, birçok soru ve sorunla karşılaşmaktadırlar. Bende sizler için bu süreçte yardımcı olacağına inandığım DSÖ tarafından hazırlanıp geçtiğimiz hafta yayınlanan emzirme ile ilgili sorular ve cevaplarını iletmeye çalışacağım. 

Öncelikle kısaca hastalıktan bahsetmek gerekirse; COVID-19 (Koronavirüs hastalığı 2019)bulaşıcı bir solunum yolu hastalığı olarak 2019 yılı Aralık ayında Çin'in Hubei eyaletinin Wuhan şehrinde ortaya çıkmıştır. Ortaya çıkmasından itibaren hızlı bir şekilde dünya çapında yayılarak COVID-19 pandemisine yol açmıştır. Yeni Korona Virüs salgını Mart 2020 tarihinde ülkemizde görülmeye başlamadan önce birçok tedbiri almamıza rağmen hızlıca yayılarak hastalık ve ölümlere neden olmuştur. Pandemi ile beraber, gerek dünyada gerekse ülkemizde koruyucu ve tedavi edici sağlık hizmetlerinin önemi bir kez daha ortaya çıkmıştır. Birbirini destekleyen bu sistemlerin, olağanüstü koşullarda sürdürülebilir olması için elbirliği ile çalışmak gerektiğinin hepimiz ayrıca farkındayız.

Baktığımızda içinde olduğumuz pandemi süreci olağanüstü bir durumdur ve olağanüstü durumlarda sağlığın korunması ve sürdürülmesinde anne sütü ile beslenme, emzirme hayati önemdedir. Bebeklerde sağlığın ve sağ kalımın korunmasında anne sütünün anti-infektif ve immunmodülator etkisi çok öne çıkmaktadır. Anne sütü içeriğinde bulunan özellikle IgA ve diğer koruyucu maddeler ile pasif doğal bağışıklık sağlanmaktadır. Anne sütü bebeğinizin ilk aşısıdır dememizin yegâne sebebi de bu özelliktir. COVID-19 pandemisinin yaşandığı bu dönemde anne sütü ile beslenmenin sürdürülmesi ve desteklenmesi o yüzden büyük bir ehemmiyetle devam ettirilmelidir. 

Mevcut bilimsel verilere göre temas ya da enfeksiyon varlığında annenin maske takarak, gereken hijyen kurallarını sağlayarak emzirmeye ya da sağarak anne sütü vermeye devam etmesinde hiçbir sakınca yoktur. Konu ile ilgili DSÖ tarafından 28 Nisan 2020 tarihinde ikinci bir rehber yayınlanmış ve annelerin emzirme konusunda ki tüm soruları cevaplanmıştır. Soru ve cevapların arasında bazı yerlerde geçen süt bağışı, süt bankacılığı ve süt annelik gibi uygulamalar ülkemizde resmi olarak uygulanmamakta olup gayri resmi şekilde yapılan uygulamaları da sağlık profesyonelleri olarak uygun bulmamaktayız. Anne sütünün canlı, biyoaktif ve kök hücre barındıran yapısı nedeni ile bu hususlar hassasiyet ve resmi uygulamalar gerektirmektedir. DSÖ tarafından yayınlanan sorular ve cevaplarını şu şekilde sıralayabiliriz;

1. COVID-19 virüsü, emzirme yoluyla bebeğe bulaşır mı?

COVID-19 virüsü taşıdığından şüphelenilen/virüsü taşıdığı doğrulanan hiçbir annenin sütünde, bugüne kadar, COVID-19 virüsü tespit edilmemiştir. Dolayısıyla COVID-19'un emzirme yoluyla geçtiğine dair bir bulgu yoktur ya da COVID-19 hastalığına yakalandığından şüphelenilen ya da virüsü taşıdığı doğrulanan bir anne tarafından sağılan sütten virüsün bulaşması mümkün görünmemektedir. Araştırmacılar; COVID-19 virüsü taşıdığı doğrulanmış/şüphelenilen annelerin sütünü test etmeye devam etmektedir.  

2. COVID-19 hastalığının yaygın olarak görüldüğü topluluklarda, anneler, bebeklerini emzirmeli mi?

Evet. Tüm sosyoekonomik ortamlarda, emzirme; bebeklerin hayatta kalma oranlarını arttırmanın yanı sıra, yenidoğanlara ve bebeklere yaşam boyu süren sağlık ve gelişim avantajları sağlar. Emzirme, annelerin sağlığını da iyileştirir. Buna karşın, COVID-19'un anne sütü ve emzirme yoluyla bulaştığı hiçbir vaka saptanamamıştır.  Dolayısıyla emzirmekten kaçınmak veya emzirme uygulamasını durdurmak için hiçbir neden yoktur.

3. Annenin COVID-19 olduğundan şüphelenilirse/virüsü taşıdığı teyit edilirse, bebek, doğumdan hemen sonra yine de ten teması için annenin göğsüne yerleştirilmeli ve emzirilmeli midir?

Evet. Kanguru bakımı da dâhil olmak üzere, hemen ve sürekli ten teması yenidoğanların vücut ısısını düzenleme kapasitesini arttırır ve diğer fizyolojik sonuçları da iyileştirir.

Ten teması, yenidoğanlar arasında ölüm oranlarının azaltılması ile de ilişkilendirilir. Yenidoğanın annesine yakın olması, emzirme uygulamasının erkenden başlatılmasını sağlar ve bu da yenidoğanlar arasında ölüm oranlarını azaltır.

Ten temasının ve emzirmenin sayısız faydası, COVID-19 ile ilgili risklere ciddi oranda daha ağır basmaktadır.

4. Bir annenin COVID-19 hastalığına yakalandığından şüphelenilirse veya virüsü taşıdığı doğrulanırsa, anne bebeğini emzirmeye devam etmeli midir?

Evet. COVID-19 virüsünün anne sütü ve emzirme yoluyla bulaştığı hiçbir vaka tespit edilmemiştir.  Bununla birlikte, emzirme sırasında, annenin uygun hijyen önlemlerini uygulaması gerekir. Bu kapsamda, anne, COVID-19'un damlacıklar yoluyla bebeğe bulaşmasını önlemek için varsa tıbbi bir maske de takmalıdır.

Annelere ve ailelere, çocuklarda COVID-19 enfeksiyonunun doğrulanmış olduğu az sayıda vakada da çocukların çoğunun hastalığı hafif belirtilerle veya hiçbir belirti göstermeden atlattığı konusunda bilgi verilebilir.

Buna karşın, kaynakların fazla olduğu ortamlar da dâhil olmak üzere tüm ekonomik ortamlarda ve coğrafi bölgelerde, emzirmenin yenidoğan, bebek ve çocuk ölümlerini azalttığını gösteren kaliteli kanıtlar mevcuttur.

5. COVID-19 virüsü taşıdığından şüphelenilen/taşıdığı doğrulanan ve emziren bir anneye hijyenle ilgili olarak verilebilecek tavsiyeler nelerdir?

Bir annenin COVID-19 virüsünü taşıdığından şüpheleniliyorsa/ virüsü taşıdığı doğrulanırsa, anneye şunları yapması tavsiye edilmelidir:

Özellikle de bebeğe dokunmadan önce ellerinizi sık sık sabun ve suyla yıkayın veya alkol bazlı el dezenfektanı kullanın.

Bebeği beslerken tıbbi maske takın. Şu hususlara özen gösterin:

• Bir maskeyi nemlenir nemlenmez değiştirin.
• Maskeyi kullandıktan sonra hemen atın.
• Bir maskeyi tekrar kullanmayın.
• Maskenin ön tarafına dokunmayın, maskeyi arkadan çıkartın.

Hapşırırken veya öksürürken bir mendil kullanın, mendili kullandıktan sonra hemen atın, alkol bazlı bir el dezenfektanı kullanarak ellerinizi temizleyin veya temiz su ve sabun kullanarak ellerinizi yıkayın.

Yüzeyleri düzenli olarak temizleyin ve dezenfekte edin.

6. COVID-19 virüsü taşıdığından şüphelenilen/virüsü taşıdığı doğrulanan bir annenin tıbbi yüz maskesi yoksa anne, yine de bebeğini emzirmeli midir?

Evet.  Emzirmenin, yenidoğan ve bebek ölümlerini azalttığı kanıtlanmıştır. Emzirme, bebeklerin / çocukların sağlığı ve beyin gelişimini etkileyen bir dizi avantaj da sağlar ve bu avantajların etkisi hayat boyu sürer. COVID-19 belirtileri gösteren annelere tıbbi bir maske takması tavsiye edilir, ama bunun mümkün olmadığı durumlarda da annelerin bebeklerini emzirmeye devam etmesi gerekir. Ellerin yıkanması, yüzeylerin temizlenmesi, hapşırırken veya öksürürken mendil kullanılması gibi diğer enfeksiyon önleme tedbirlerinin uygulanması da önem taşır.

Tıbbi olmayan maskeler (örneğin ev yapımı maskeler veya bez maskeler) değerlendirilmemiştir. Şu anda, bunların kullanılması veya kullanılmaması hakkında bir tavsiyede bulunmak mümkün değildir.

7. COVID-19 şüphesi olan/virüsü taşıdığı doğrulanan bir annenin, emzirmeden veya süt sağmadan önce göğsünü yıkaması gerekli midir?

Bir annenin COVID-19 hastalığına yakalandığından şüpheleniliyorsa / virüsü taşıdığı doğrulandıysa, sadece anne çıplak göğsüne doğru öksürdüğü takdirde, bebeğini beslemeden önce göğsünü ılık su ve sabun ile en az 20 saniye boyunca nazikçe yıkamalıdır.

Her emzirmeden önce veya sütü sağmadan önce göğsü yıkamak gerekli değildir.

8. COVID-19 hastalığı taşıdığından şüphelenilen/hastalığı doğrulanan bir anne, bebeğini emzirebilecek bir durumda değilse, yenidoğanı / bebeği beslemenin en iyi yolu nedir?

Annenin emziremediği durumlarda, yenidoğanı veya küçük bir bebeği beslemek için kullanılabilecek en iyi alternatifler şunlardır:

Sağılan anne sütü ile besleme; 

Anne sütü temel olarak elle sağılır ya da sadece gerekli olduğu takdirde, mekanik bir pompa kullanarak sütünü nasıl sağacağı anneye öğretilir. Anne sütünün elle sağılması ve sütü sağmak için pompa kullanılması eşit derecede etkili olabilir.
Sütün nasıl sağılacağı; annenin tercihine, ekipmanın mevcudiyetine, hijyen koşullarına ve maliyete bağlıdır.

Anne sütünün sağılması, annelerin iyileştiklerinde emzirmeye devam edebilmeleri için gereken süt üretiminin sürdürülmesi açısından da önemlidir.

Anne ve anneye yardım eden herkes, anne sütünü sağmadan önce ellerini yıkamalıdır veya herhangi bir pompaya veya biberona dokunmadan önce de ellerini yıkamalıdır ve her kullanımdan sonra pompayı uygun bir şekilde temizlemelidir. (Aşağıdaki 10. soruya bakınız)

Hastalık belirtisi veya semptomu göstermeyen ve bebeğin kendini yanında rahat hissettiği bir kişi tercihen temiz bir fincan ve/veya kaşık (temizlenmesi daha kolay) kullanarak bebeği sağılan anne sütü ile beslemelidir. Anne/bakım veren kişi, yenidoğanı / bebeği beslemeden önce ellerini yıkamalıdır.

Anne sütü bağışı;

Annenin sütünü sağamadığı durumlarda, süt bankası (milk bank) vasıtasıyla bağışlanan anne sütüne erişilebiliyorsa, anne iyileşene dek, bebek, süt bankasından temin edilen anne sütü ile beslenebilir. (Ülkemizde süt bağışı için resmi bir oluşum bulunmamaktadır)

Anne sütünün sağılmasının mümkün olmadığı durumlarda veya süt bankası aracılığıyla anne sütü bağışına erişilemediği veya erişilen sütün kullanılabilir olmadığı durumlarda, aşağıdaki seçenekleri göz önünde bulundurun:

Bebek için formül süt kullanılması; 

formül sütün uygulanabilir, doğru bir şekilde hazırlanmış, güvenli ve sürdürülebilir olmasını sağlayacak önlemlerle birlikte olmalıdır.

9. COVID-19 virüsü taşıdığından şüphelenilen/virüsü taşıdığı doğrulanan bir annenin sağdığı sütü, bebeğe vermek güvenli midir?

Evet. Bugüne kadar, COVID-19 virüsü taşıdığı doğrulanan hiçbir annenin sütünde COVID-19 virüsü tespit edilmemiştir. COVID-19 taşıdığı doğrulanmış bir anne tarafından sağılan anne sütünün verilmesi suretiyle virüsün bulaşması pek mümkün değildir.

10. COVID-19 virüsü taşıdığından şüphelenilen/virüsü taşıdığı doğrulanan bir anne, bebeği için süt sağıyorsa, annenin süt pompasını, süt saklama kaplarını veya besleme araçlarını kullanırken alması gereken ilave önlemler var mıdır?

Annede COVID-19 şüphesi bulunmasa bile, süt pompaları, süt saklama kapları ve besleme araçları her kullanımdan sonra uygun şekilde temizlenmelidir.

Pompa/kaplar her kullanımdan sonra sıvı sabunla yıkanmalıdır (örneğin bulaşık deterjanı ve ılık su ile). 10-15 saniye sıcak suda kaldıktan sonra durulanmalıdır.

Süt pompalarının bazı kısımları, (varsa) bir bulaşık makinesinin üst rafına konulabilir. Bunu yapmadan önce, kullanma kılavuzunu kontrol edin.

11. Eğer bir annenin COVID-19 olduğundan şüpheleniliyorsa/olduğu teyit edildiyse ve anne çok hasta olduğu için ya da başka bir hastalıktan dolayı bebeğini emziremiyorsa, emzirmeye tekrar ne zaman başlayabilir?

Bir anne kendini yeterince iyi hissettiğinde emzirmeye başlayabilir. COVID-19 şüphesi ortaya çıktıktan/doğrulandıktan sonra emzirmeye kadar beklenmesi gereken belirli bir süre ve sabit bir zaman aralığı yoktur. Emzirmenin, bir annede COVID-19 hastalığının klinik seyrini değiştirdiğine dair bir kanıt da bulunmaz.

Tam olarak iyileşebilmesi için annenin genel sağlık durumu ve beslenmesi desteklenmelidir. Anneye emzirmeye ya da süt vermeye tekrar başlaması için de destek sağlanmalıdır.

12. COVID-19 testinin sonuçları, bebeklerin ve küçük çocukların beslenmesine ilişkin tavsiyeler açısından bir fark yaratır mı?

COVID-19 testinin, bebeklerin ve küçük çocukların beslenmesi ile ilgili kararlar üzerinde doğrudan bir etkisi yoktur.

Öte yandan, COVID-19 hastalığının teyit edilmesi durumunda bir anne, hastalığın bulaşıcı olabileceği süre boyunca, önerilen hijyen tedbirlerini uygulamalıdır. Diğer bir deyişle anne semptomlar gösterirken veya semptomların başlamasından sonra 14 gün boyunca (hangi süre daha uzunsa) tedbirler uygulanmalıdır.

13. COVID-19 hastalığından şüphelenilen/hastalığı taşıdığı doğrulanan ve emziren bir annenin, bebeğin beslenmesini formül süt ile desteklemesi tavsiye edilir mi?

Hayır. Bir annenin COVID-19 virüsü taşıdığından şüpheleniliyorsa/şüphe doğrulandıysa ve anne emziriyorsa, bebeğin formül süt ile beslenmesine gerek yoktur. Bebeğe "ilaveten" formül süt vermek, bir anne tarafından üretilen süt miktarını azaltacaktır. Emziren annelerin yeterli ölçüde süt üretmesini sağlamak için, anneye bebeği nasıl konumlandıracağı ve bebeğin memeyi tutmasını nasıl sağlayacağı hakkında danışmanlık ve destek sağlanmalıdır. Bebeklerin ihtiyaçlarına duyarlı beslenme, algılanan süt yetersizliği, bebeklerin açlık belirtilerine ve beslenme ipuçlarına nasıl yanıt verecekleri hakkında da annelere rehberlik sağlanmalıdır.

14. Emzirmek isteyen ama COVID-19 virüsünü bebeğine bulaştırmaktan çekinen bir anneye verilecek temel mesajlar nelerdir?

Danışmanlık hizmetleri kapsamında, bir annenin ya da ailenin COVID-19 ile ilgili kaygıları anlayışla karşılanmalı ve onlara aşağıdaki mesajlar iletilmelidir:

I. COVID-19 virüsü taşıdığından şüphelenilen/taşıdığı doğrulanan hiçbir annenin sütünde virüs tespit edilmemiştir ve virüsün emzirme yoluyla bulaştığına dair hiçbir kanıt bulunmamaktadır.
II. Yenidoğanlar ve bebekler arasında COVID-19 enfeksiyonu riski düşüktür. Küçük çocuklarda doğrulanmış COVID-19 enfeksiyonu vakalarının büyük bir çoğunluğu, hastalığı sadece hafif belirtilerle veya hiçbir belirti göstermeden atlatmıştır.
III. Emzirme ve ten teması, yenidoğanlarda ve küçük bebeklerde ölüm riskini ciddi ölçüde azaltır. Çocukların sağlığı ve gelişimi üzerinde kısa süreli etkilerin yanı sıra, yaşam boyu sürecek faydalar da sağlar. Emzirme, annelerde meme ve yumurtalık kanseri riskini de azaltır.
IV. Emzirmenin sayısız faydası, COVID-19 ile ilişkili bulaşma ve hastalık risklerine büyük ölçüde ağır basmaktadır.

15. Bir annenin COVID-19 virüsü taşıdığından şüphelenilirse/bu şüphe doğrulanırsa, formül sütler bebekler için daha güvenli midir?

Hayır. Tüm ortamlarda, yenidoğanların ve bebeklerin formül sütlerle beslenmesi her zaman risklidir. 
Evde ve topluluk içinde koşullar kötüleştiğinde, bebeklere formül süt verilmesi ile ilişkili riskler artar (Örneğin bir bebek rahatsız olduğunda ve sağlık hizmetlerinden yararlanma olanakları azaldığında / temiz suya erişim azaldığında / formül süt temini zor olduğunda ya da garanti altında olmadığında, uygun fiyatlı ve sürdürülebilir olmadığında daha risklidir).

Emzirmenin sayısız faydası, COVID-19 virüsü ile ilişkili bulaşma ve hastalık risklerine ağır basar.

16. Dünya Sağlık Örgütü'nün emzirme ve COVID-19 ile ilgili tavsiyeleri ne kadar süre için geçerlidir?

COVID-19 virüsü taşıdığından şüphelenilen/virüs taşıdığı doğrulanan annelerin bebeklerini beslemesi ve bakması ile ilgili tavsiyeler, annelerin hastalık belirtileri gösterdiği süre boyunca veya semptomların başlamasından itibaren 14 gün boyunca (hangi süre daha uzunsa) uygulanmalıdır.

17. COVID-19 virüsü taşıdığından şüphelenilen/taşıdığı doğrulanan anneler ve bebekleri için verilen tavsiyeler, neden genel halka verilen sosyal mesafe tavsiyelerinden farklı?

Yetişkinler ve büyük yaştaki çocuklar için sosyal mesafeyi korumaya yönelik tavsiyeler COVID-19 virüsü taşıyan, fakat hastalık belirtileri göstermeyen kişilerin diğer insanlarla temasını azaltmayı ve dolayısıyla virüsün yayılmasını önlemeyi amaçlar.  Bu strateji, COVID-19 hastalığının yayılmasını önler ve hastalığa yakalanan yetişkin sayısını azaltır.

COVID-19 virüsü taşıdığından şüphelenilen/ doğrulanan annelere, bebeklerin ve küçük çocukların bakımı ve beslenmesi hakkındaki tavsiyelerin amacı ise kısa vadede hayatta kalma oranlarını arttırmak, uzun vadede yenidoğanların ve bebeklerin sağlıkları ve gelişimleri üzerinde yaşam boyu süren olumlu etkiler yaratmaktır.  Bu tavsiyeler hazırlanırken COVID-19 hastalığının riskleri ve bebekler arasında görülme ihtimalinin yanı sıra bebeklerin emzirilmediği ya da formül sütlerle uygunsuz bir şekilde beslendiği durumlarda ortaya çıkabilecek ciddi hastalık ve ölüm riskleri de göz önünde bulundurulmuştur. Çünkü emzirme ve ten teması, bebeği hastalıklardan ve ölüm riskinden korur.  

Genel olarak, çocukların COVID-19 hastalığına yakalanma ihtimali çok düşüktür. Çocuklarda COVID-19 hastalığının doğrulandığı birkaç vakada da vakaların çoğu, hastalığı sadece hafif belirtilerle ya da hiçbir belirti göstermeden atlatmıştır. Emzirmenin sayısız faydası, COVID-19'un bulaşması ile ilgili olası risklere ağır basmaktadır.

18. Sağlık tesislerinin, COVID-19 olduğundan şüphelenilen/virüsü taşıdığı doğrulanan annelerin bebekleri için ücretsiz formül süt tedarikini kabul etmesi uygun mudur?

Hayır. Bebekler için formül süt bağışları talep edilmemeli ve kabul edilmemelidir. Gerektiği takdirde, malzemeler değerlendirilen ihtiyaca göre satın alınmalıdır. Bağışlanan formül süt genellikle değişken kalitededir, yanlış tiptedir, ihtiyaca orantısız olarak verilir, yanlış dilde etiketlenmiştir, temel bakım paketi kapsamında değil ayrımcı bir şekilde dağıtılır, bu sütlere gerçekten ihtiyaç duyanları hedeflemez, sürdürülebilir değildir ve bunlarla ilgili riskleri azaltmak için çok fazla zaman ve kaynak ayrılması gerekir.

19. Dünya Sağlık Örgütü'nün COVID-19 virüsü taşıdığından şüphelenilen/taşıdığı doğrulan anneler/bebekler için beslenme ve ten teması hakkındaki tavsiyeleri, bazı ulusal kuruluşların ve meslek kuruluşlarının önerilerinden niye farklı?

Dünya Sağlık Örgütü, anne/bebek teması ve emzirme ile ilgili tavsiyeleri kapsamında, sadece bebeğe COVID-19 bulaşma riskini değil, emzirmemenin ya da formül sütlerin uygunsuz bir şekilde kullanılmasının yol açtığı ciddi hastalık ve ölüm risklerini de göz önünde bulundurmaktadır. Bunun yanı sıra, ten temasının ve emzirmenin koruyucu etkilerini de dikkate almaktadır.
Diğer bazı kuruluşlar ten temasının ve emzirmenin önemini yeterince göz önünde bulundurmadan, sadece COVID-19 salgınının önlenmesine odaklanıyor olabilir.

DSÖ TARAFINDAN YAPILAN YASAL AÇIKLAMA: Bu soruların yanıtları hazırlanırken Kuruluşlar Arası Çalışma Grubu'nun Acil Durumlarda Bebeklerin ve Küçük Çocukların Beslenmesine İlişkin Operasyonel Rehberi’nin yanı sıra, Dünya Sağlık Örgütü'nün bebeklerin ve küçük çocukların beslenmesine ilişkin diğer tavsiyelerinden de yararlanılmıştır. Dünya Sağlık Örgütü'nün bu konudaki geçici rehberi; örgütün küresel doktor ağının üyelerinin yanı sıra SARS, MERS veya ağır grip hastalarını tedavi eden doktorlar tarafından hazırlanmıştır.

Kaynak: www.who.int/news-room/q-a-detail/q-a-on-covid-19-and-breastfeeding

Melek KILIÇ
Temas Derneği Genel Başkanı